لیتوگرافی، چاپ سنگی یا طرح نگاری چیست

لیتوگرافی کلمه یونانی است که از دو کلمه لیتو به معنی سنگ و گرافیا به معنی حک کردن گرفته شده است. در زبان لاتین امروزه به معنی عکس گرفتن است. چاپ سنگی نوعی چاپ مسطح بوده که در آن از سنگ آهک استفاده می‌شده‌است؛ بدین ترتیب که نوشته یا تصویر را به روی سنگ منتقل می‌کردند و با استفاده از روش‌های شیمیایی آن را برجسته می‌نمودند.

سپس این تصویر بارها روی کاغذ چاپ می‌شده‌است. این نوع چاپ با استفاده از روش مختلط فیزیکی و شیمیایی بر اساس دفع متقابل آب و چربی اختراع شد و متداول‌ترین روش چاپ پیش از چاپ سربی و اختراع ماشین چاپ بوده‌است،که امکان تیراژ بالا را میسر می‌ساخته‌است.

لیتوگرافی به فرانسوی (Lithographie) گونه‌ای چاپ مکانیکی است که از صفحه‌های عکاسی یا سایر صفحه‌های مشابهی که معمولا با پودر آلومینیوم ساخته میشوند و در سطح آن ها ناحیه تصویر به صورت روغن دوست (غیرآبی، جوهرگیر) و نواحی غیر تصویری به صورت آب ‌دوست درآمده‌ است، به وجود می آید.
در واقع لیتوگرافی یا چاپ سنگی به تصاویری اشاره دارد که روی یک سطح صاف چاپ میشوند، این روش چاپ برپایه این اصل است که روغن و آب با هم مخلوط نمی شوند. چاپ با یک سنگ (سنگ آهک ) و یک صفحه فلزی انجام میگرد.

تاریخچه لیتوگرافی

چند هزار سال قبل از میلاد بین النهرینی ها بر خشت هایی از گل رس، مهر می زدند. سالها بعد بین 1051 میلادی و 1058میلادی در چین فردی به نام پی شنگ حروف قابل انتقالی اختراع کرد که از گل رس ساخته شده بود.ولی در آن زمان حروف دستی و حروف قلعی هیچکدام همه گیر نشدند، بر عکس حروف چوبی متداول شد، به طوری که تصاویر پس از حکاکی بر روی چوب، روی پارچه چاپ می شدند.

تا این که در سال 1440 میلادی، یوهانس گوتنبرگ آلمانی ظاهرا بدون اطلاع از کار چینی ها، حروف قابل انتقال را اختراع کرد و برای هر یک از حروف الفبا یک حرف جداگانه به کار برد. گوتنبرگ که حرفه اش زرگری بود، آلیاژ مناسب برای ریخته گری حروف را از سرب و آنتی موآن به دست آورد و سپس نسبت هر یک از این دو فلز را به گونه ای انتخاب کرد که حروف بیش از حد سخت و نرم نباشند. وی برای مرکب چاپ هم فرمول مناسبی یافت و با رفع موانع و حل مشکلات عمل چاپ را میسر و اجرایی کرد.

لیتوگرافی در جهان

سیصد سال پس از اختراع دستگاه چاپ گوتنبرگ، نمایشنامه نویسی آلمانی به نام آلویس زنفلدر، برای چاپ تصنیف‌هایش به علت هزینه‌های گزاف چاپ در آن زمان، به طور تصادفی متوجه شد که برای چاپ با سنگ آهکی کافی است که مرکب از جنس روغنی و سنگ نیز مرطوب باشد. از این رو برای چاپ، نیاز نبود تا فرم برجسته و با گود ایجاد شود، او از طریق کاربرد تیزاب بر روی سنگ‌های نرم و مسطح و سبک وزن کنار رود راین، چاپ سنگی یا لیتو گرافی را در سال 1796 میلادی اختراع کرد. هر سنگی که متن یا تصویر با این روش روی آن نقش می بست ، برای چاپ حدود 750 نسخه عملکرد مطلوبی داشت و پس از آن نقش روی سنگ قابل چاپ نبود.

تقریبا بیست سال پس از نخستین تلاش های گوتنبرگ در امر چاپ ،این صنعت با استفاده از سطوح برجسته در ونیز، فلورانس، پاریس و لیون در حدی مختصر و محدود رواج یافت. اما دستگاه چاپ گوتنبرگ، به علت هزینه ها ی بسیار زیاد فقط برای ثروتمندان قابل دسترسی بود و به همین دلیل تا مدت ها ی طولانی استقبال چندانی از آن نشد.
درقرن نوزدهم لیتوگرافی در اروپا تنها روش برای چاپ تصاویر رنگی در تیراژ بالا بود. این روش چاپ امروزه تنها در زمینه هنرهای تجسمی کاربرد دارد.

لیتوگرافی در ایران

نخستین بار در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار لیتوگرافی به ایران راه یافت. عباس میرزا نایب‌السلطنه آن زمان، فردی معروف به میرزا صالح شیرازی را به مسکو فرستاد تا دستگاه لیتوگرافی را با خود به ایران آورد. این شخص دستگاه لیتوگرافی را به تبریز برد و اولین چاپخانه سنگی را در ایران دایر نمود.

نخستین لیتوگرافی در تبریز، چاپ «قرآن» در سال ۱۲۵۰ هجری قمری و کتاب «زاد المعاد» در سال ۱۲۵۱ هجری قمری می‌باشد. در سال ۱۲۵۹ هجری قمری شخصی به نام عبدالعلی دستگاه لیتوگرافی را با خود به تهران آورد و در همان سال کتاب «تاریخ معجم» و پس از آن «پطر کبیر» را به چاپ رسانید. کتاب «حدیقه الشیعه» تألیف «مقدس اردبیلی» یکی دیگر از کتب لیتوگرافی است که در سال ۱۲۶۵ هجری قمری در تهران به چاپ رسیده‌است. پس از آن لیتوگرافی در مدت کوتاهی بعد از تهران در اصفهان و دیگر شهرهای ایران رواج یافت، به طوری که به مدت ۵۰ سال، تا اواخر دوره قاجاریه یگانه روش چاپ در ایران محسوب می‌گردید.

از ویژگیهای منحصر به فرد چاپ سنگی که جایگاه آن را در هنر ارتقا می دهد امکان استفاده از خط نستعلیق و نقاشی در این نوع چاپ بود. این فن بیشترین کاربرد را در روزنامه ها و کتب خطی داشت. استاد کلهر از خط نویسان برجسته روزنامه های چاپ سنگی در دوران قاجار بود و از نقاشان برجسته روزنامه نیز می توان به ابوتراب غفاری، ابوالحسن غفاری ( صنیع الملک) و موسی ممیزی اشاره کرد.

چاپ سربی

هشت سال قبل از ورود چاپ سنگی به ایران چاپ سربی نیز راه اندازی شده بود، ولی به علت دشواری در چیدن حروف فارسی و غلط گیری و همچنین دقت و ممارستی که لازمه چاپ سربی بود، چندان رواجی نیافت. نخستین چاپخانه نوین (چاپ سربی) در تبریز در زمان عباس میرزا تأسیس شد و اولین کتاب چاپ شده رساله جهادیه نوشته عیسی ابن حسین قائم مقام فراهانی بود، که به چاپ دوم هم رسید. چاپ سربی سپس جای خود را نزدیک به یک قرن به چاپ سنگی داد. البته بعدها در اواخر دوره قاجار دوباره حروف سربی و استفاده از آن رایج گردید.