تاریخچه پیدایش کاغذ

کشف و ساخت کاغذ یکی از تاثیرگذارترین عوامل در پیشرفت بشر و گسترش علم و تمدن به شمار می‌آید.
از نظر علمی، کاغذها تشکیل شده از تراکم الیاف سلولزی هستندکه به‌طور نامنظم درهم فشرده شده‌اند و در ابعاد و اوزان مختلف تولید می‌شوند.

کاغذ از زمان اختراعش بهترین و مناسب ترین وسیله برای نوشتن بوده است. این محصول نقش مهمی در جمع آوری و همچنین ذخیره سازی اطلاعات بشر را بر عهده داشته و دارد و از همین رو در تمام ادوار مورد توجه بوده است.

نوشتن پیش از ساخت کاغذ

بشر قبل از پیدایش زبان، با كندن غارها علاقه خود به نوشتن و تصویر كردن و خلق زبان را نشان داد. بعد از دوره غارنشینى و با به وجود آمدن زبان، قالب هاى خشتى به اصطلاح نخستین كاغذى بودند كه بشر اقدام به نوشتن بر روى آنها كرد، به طور مثال فرامین شاهان عهد كهن بر روى قالب هاى خشتى نوشته مى شدند.

پیش از ساختن کاغذ، مردمان باستان برای ماندگار کردن نظرهای خود از کنده‌کاری روی سنگ و چوب و لوح‌های گلی بهره می‌گرفتند. سومری‌ها از هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد بر روی لوح‌های گلی می‌نوشتند. بابلی‌ها نیز این روش را از سومری‌ها آموخته و کتابخانه‌ی بزرگی از لوح‌های گلی درست کرده‌ بودند. آن‌ها گل را به صورت ورقه‌ای کلفت در می‌آوردند و پیش از آن که خشک شود، دانسته‌های خود را به خط میخی روی آن کنده‌کاری می‌کردند. سپس، آن را در آفتاب خشک می‌کردند یا برای ماندگاری بیشتر و جلوگیری از فرسایش آنها در کوره‌‌های سفال‌پزی، می‌پختند.

استفاده از پوست جانداران

دست‌کم از هزاره‌ی دوم پیش از میلاد، آدمیان آموختند که می‌توانند از پوست جانوران کاغذ چرمی بسازند. ایرانیان روی پوست گاو، گاومیش و گوسفند و رومی‌ها بر پوست خر وحشی می‌نوشتند. پوست‌ها پس از دباغی و صیقل‌کاری به اندازه‌ی نازک و نرم از کار در‌ می‌آمدند که در زیبایی و نیکویی شاهکار به شمار می‌آمدند.

پارشمن یا همان کاغذهای چرمی ایرانی ویژگی‌های بهتری نسبت به بقیه داشت. برای نمونه، ایرانیان برای از بین بردن بوی ناخوشایند چرم، در روند ساختن پارشمن، به آن گلاب می‌افزودند. اوستا را نخستین‌بار روی 12 هزار پوست گاو نوشته بودند.
عرب‌ها نیز روی پوست می‌نوشتند، اما چون گران بود، تنها برای نوشتن چیزهای بسیار مهم، مانند قرآن و پیمان‌نامه‌هایشان از آن بهره می‌گرفتند.

استفاده از برگ و پوست درختان

از ابوریحان بیرونی مستند است که مردم بخش‌های جنوبی هند برگ‌های درختی به نام تاری را، که مانند درخت نخل و نارگیل است، به هم می‌چسباندند و روی آن‌ها می‌نوشتند و سپس آن برگ‌ها را با نخ به هم می‌دوختند. شاید به همین دلیل باشد که امروزه به صفحه‌های کتاب یا دفتر، برگ می‌گویند.
به نظر می‌رسد رومی‌ها نیز بخشی از نوشته‌های خود را روی پوست درختان ماندگار می‌کردند. چرا که واژه‌ی لاتین Liber، به معنای پوست درونی درخت، برای کتاب به کار می‌رفت. اکنون نیز به جایی که کتاب‌ها در آن نگهداری می‌شود، Library، یعنی کتابخانه، می‌گویند.

استفاده از استخوان جانوران

اعراب بیش‌تر نوشته‌های خود را بر استخوان شانهٔ شتر یا سنگ‌های نازک سفید یا شاخه‌های پوست کندهٔ درخت خرما می‌نوشتند و به دلیل گرانی کم‌تر از پوست جانوران استفاه می‌کردند.

پاپیروس یا قرطاس

مصریان باستان نزدیک 2 هزار سال پیش از میلاد، از گیاه پاپیروس، که گونه‌ای از نی است، نوعی کاغذ می‌ساختند که به همان نام پاپیروس یا قرطاس شناخته ‌شد و امروزه به صورت واژه‌ی Paper در زبان انگلیسی ماندگار شده است. مصری‌ها ساقه‌های پاپیروس را به صورت نوارهای باریکی می‌بریدند و آن‌ها را به گونه‌ای کنار هم می‌گذاشتند که مانند رشته‌های پارچه در هم فرو می‌رفتند. سپس، پاپیروس را در آفتاب خشک می‌کردند.

ساخت کاغذ با طلا و فلزات

در دوره هخامنشیان نوشتن روی ورقه‌های مسی، برونزی و گاهی طلا انجام می‌شد.

اختراع نخستین کاغذ

در سال ۱۰۵ بعد از میلاد شخصى به نام «تاسى لون» در چین موفق به اختراع كاغذ شد و حدود سال ۶۱۰ میلادی به ژاپن و ۷۵۱ میلادی به سمرقند راه یافت. در اواسط قرن دوم هجرى قمری كاغذ از سمرقند به سرزمین اسلامى رسید.
«فضل ابن یحیى برمكى» نخستین كسى بود كه در بغداد كارخانه كاغذسازى دایر كرد. در قرن چهار هجری قمری كاغذسازى در بغداد رواج یافت. در کتب قدیمی آنگونه آمده است : در خراسان مردم براى ساختن كاغذ از پنبه و مواد نباتى استفاده مى كردند و در آن زمان كتاب را از كاغذ خراسانى مى ساختند.

مهمترین كاغذهایى كه توسط مسلمانان ساخته شد .كاغذ سلیمانى، کاغذ طلعى، نوحى، فرعونى، جعفرى، طاهرى، مامونى، منصورى،کاغذ چینى و کاغذ هانى بود.

تاریخچه ساخت کاغذ در ایران

صنعت کاغذسازى از قرن هفتم هجرى قمری به بعد در ایران وجود داشته و گسترش یافته است.

اولین کارخانهٔ کاغذسازى قبل از جنگ دوم جهانى تأسیس شد اما موفق نبود. حدود پنجاه پیش کارخانهٔ دست دومى از خارج کشور وارد شد و در کرج نصب گردید، اما تبدیل به مقواسازى شد. در سال ۱۳۲۶ هجرى شمسى شرکتى در ورامین با سرمایه‌گذارى چند تن از جمله حسن‌على حکمت و دکتر صلح دوست و ژرژ عیسائیان تأسیس شد که خوراک آن کاغذهاى باطله ادارات و سازمان‌ها بود. اما بعد از ملى شدن صنعت نفت این تلاش ناموفق ماند. در ۱۳۴۴ اولین کارخانه کاغذسازى در هفت تپه خوزستان ایجاد شد و در ۱۳۴۶ شرکت کاغذ پارس تأسیس شد.

تاریخچه ساخت کاغذ در اروپا

کاغذسازی از شمال آفریقا در سال 1276 میلادی به سرزمین‌های مسلمان نشین اروپا، یعنی جزیره‌ی سیسیل در ایتالیا و شهر اندلس در اسپانیا راه یافت. پیش از آن، اروپایی‌ها از کاغذ پوستی و پاپیروس برای نوشتن بهره می‌گرفتند. مسیحیانی که به مکان های مذهبی اسپانیا سفر میکردند، چند تکه کاغذ ساخت مسلمانان را با خود به مرکز اروپا بردند.

از این رو، بازرگانی نورنبرگی در سال 1390 میلادی نخستین کارخانه‌ی کاغذسازی را در آلمان بر پا کرد و در این کار از کاغذسازان ایتالیایی بهره گرفت که خود آن‌ها از شاگردان مسلمانان بودند. نخستین کارخانه‌ی کاغذسازی انگلستان نیز در سال 1490 کار خود را آغاز کرد.
کاغذسازی تا قرن نوزدهم میلادی، مانند سرزمین‌های اسلامی، به صورت دستی انجام می‌شد و آرام‌آرام در حال گسترش بود.

در سال 1798 میلادی، لوئیس رابرت فرانسوی دستگاه کاغذساز را اختراع کرد که بسیار ساده بود و قالب کاغذسازی آن چیزی مانند نوار نقاله بود که آن را با دست می‌چرخاندند و در نتیجه کاغذسازی را به طور پیوسته انجام می‌دادند.در سال 1804، هنری و سیلی فوردرینیر نمونه‌ی بهتری از آن دستگاه را در انگلستان ساختند. پس از این، دستگاه‌های دیگری ساخته شد که در کار آماده‌سازی خمیر کاغذ بسیار کارآمد بودند.

سرانجام در سال‌های پایانی قرن نوزدهم میلادی، دستگاهی ساخته شد که همه‌ی مرحله‌های آماده‌سازی خمیر تا ساختن برگه‌های کاغذ را انجام می‌داد. نمونه‌های امروزی این دستگاه‌های خودکار نزدیک 100 متر داراز و 4 متر پهنا دارند و کاغذ را به صورت طاقه‌های استوانه‌ای بزرگی می‌سازند که ممکن است بیش از 20 تن وزن داشته باشند. امروزه کشورهاى سویس و آلمان در ساخت کاغذ مقدم بر کشورهاى دیگرند و انواع و اقسام کاغذهاى سفید و رنگى را تولید مى‌کنند.